Oficjalna nazwa: Republika Górskiego Karabachu (Arcach)
Populacja: 143 600
Powierzchnia: 4 400 km² (jednak pod kontrolą Armenii jest około 14 000 km²)

Galeria

We wrześniu 2023 roku odbyła się krótka wojna o Karabach pomiędzy Armenią a Azerbejdżanem. Armia Karabachu finansowana przez Armenię nie była w stanie oprzeć się znacznie silniejszej armii Azerbejdżanu, dodatkowo wspomaganej przez turecką broń. W rezultacie Azerbejdżan odzyskał pełną kontrolę nad całym regionem Artsakh i siedmioma innymi okręgami, a ponad 100.000 Ormian uciekło do Armenii  w ciągu jednego tygodnia. 1 stycznia 2024 roku region Artsakh został oficjalnie rozwiązany. Armenia i Azerbejdżan prowadziły ze sobą już wiele wojen, czego rezultaty widziałem osobiście w kompletnie zbombardowanym mieście Agdam. Myślę że nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy dwoma wrogimi krajami zajmie wiele lat, jeśli nie pokoleń.

Poniższy artykuł zostawiam jako ciekawostkę oraz mój dowód z podróży po kraju który nie istnieje.

Wprowadzenie

Na początku chcę zaznaczyć że załączam Górski Karabach jako nieuznawane terytorium a nie jako niepodległy kraj.

Na sam koniec mojej kaukaskiej przygody pojechałem do Górskiego Karabachu, czyli do bardzo małego i ciekawego kraju który formalnie nie istnieje. Górski Karabach jest regionem, który sam ogłosił swoją niepodległość i jest on niepodległy tylko w swych własnych oczach i żadnych innych. Ponadto Górski Karabach ma swoją stolicę Stepanakert, która w rzeczywistości jest tylko głównym miastem. Karabach ma też symboliczne osoby: prezydenta i premiera, pomimo że odgórnie jest rządzony przez Armenię. Oficjalnie jednak Górski Karabach wciąż należy do terytorium Azerbejdżanu, który jest okupowany przez Armenię.

Stalin w 1920 roku ogłosił Górski Karabach regionem autonomicznym wewnątrz Azerbejdżanu, który potem zbrojnie poprosił o niepodległość z pomocą Armenii i ciągle utrzymuje ją do pewnego stopnia. Z drugiej strony ze względu na wyjątkowość tego małego miejsca oraz fakt że pomimo wszystko ten samozwańczy region udaje osobny kraj, postanowiłem załączyć Karabach jako osobny dział na mojej stronie gdyż uważam że jest to podróżnicza opowieść która powinna być opowiedziana osobno. Górski Karabach jest dziś także nazywany „kulturą Armenii na terytorium Azerbejdżanu”. Co więcej, dostałem też wizę do kraju, który nawet nie istnieje.

Widziałem tu parę małych miast zniszczonych po bombardowaniach przeprowadzonych przez Azerbejdżan, choć także wielowiekowych kościołów, fortec, górskich widoków i atrakcyjnej przyrody. W Górnym Karabachu spędziłem 5 dni podróżując głównie autostopem, co pozwoliło mi także na zobaczenie wielu interesujących miejsc. Zauważyłem, że w Karabachu ludziom bardzo zależy aby turysta przyjechał do nich i usłyszał ich opowieść na temat wojny z Azerbejdżanem oraz o walce o niepodległość.

Górski Karabach – walory turystyczne

Podróż po Górskim Karabachu to przygodowa jazda autostopem po nieznanych górskich serpentynach, gdzie na każdym przystanku czeka jakaś ciekawa historia. Zatrzymałem się w głównym mieście Stepanakert, które jest bardzo przyjemnym małym miastem. Zobaczyłem tam między innymi muzeum wojny z Azerbejdżanem, muzeum żołnierzy poległych i zaginionych oraz część propagandową na chwałę Związku Radzieckiego jako pogromcy Hitlera. Pierwsze muzea były ciekawe i jest to zarazem temat, który nigdy się nie kończy gdyż na temat wojny z Azerbejdżanem chętnie opowie kierowca ciężarówki, sprzedawca mięsa czy ksiądz. Ten temat tam po prostu jest.

Odniosłem jednak wrażenie, że część na temat gloryfikacji Związku Radzieckiego istnieje w Karabachu „bez uroczystych otwarć szampana” i jest obecny jakby ktoś nad nim czuwał przez dziurkę od klucza. Hitlera nie zamierzam bronić ale ręce Stalina były równie brudne. Różnica polega jednak na tym, że zwycięzca nie musi się tłumaczyć ze swoich zbrodni, natomiast przegrany przeprasza i płaci bardzo długo nawet za winy innych. Będąc w Stepanakert zobaczyłem też tradycyjny bazar, czołg na pedestale oraz symbol Karabachu czyli pomnik o nazwie Dziad i Baba.

Bardzo mi się też podobały ruiny miasta Shushi leżącego 9km od Stepanakert. Miasto to w większości leżące w gruzach po bombardowaniach przeprowadzonych przez Azerbejdżan budzi się do życia, i uważam że każdy powinien je zobaczyć. Polecam bardzo ciekawą galerię sztuki i białą katedrę Ghazenchetsots, choć mnie interesowali przede wszystkim ludzie tam mieszkający oraz ruiny.

Bardzo ciekawe było też Agdam będące miastem widmo, gdzie po ciężkich bombardowaniach przez lotnictwo Azerbejdżanu przetrwało tylko parę domów, a te które jeszcze stoją są w fatalnym stanie gdyż zawsze brakuje albo ścian albo dachów. Agdam znajduje się na linii ognia z Azerbejdżanem a przed „miastem” widziałem bazę wojskową Armenii z kilkoma ciężkimi armatami i wozami opancerzonymi. Moje odczucie na temat Agdam jest oczywiście tragiczne dlatego że jeszcze około 20 lat wcześniej było to normalne miasto. Mieszkali tam ludzie, chodzili do pracy a dzieci do szkoły. Dziś ciężko jest sobie nawet wyobrazić że istniało tam kiedyś życie, dlatego że dziś jest to tylko ruina z kilkoma stojącymi ścianami domów. Tak czy inaczej Agdam jest bardzo specyficznym, wojennym doświadczeniem które bardzo polecam.

Kościół Gandzasar. Górski Karabach.

Oprócz tego Karabach ma parę ciekawych fortec, takich jak bardzo atrakcyjna ruina Mayraberd oraz odrestaurowana Tigranakert. Jak na tak mały kraj Karabach posiada też piękne, antyczne kościoły zbudowane w stylu ormiańskim, jak np. Gandzasar oraz Dadivank z V wieku. Fenomenem karabachskiej natury jest wyjątkowe, 2000 letnie drzewo Skhtorashen, które jest puste w środku, i tak ogromne że można by je przerobić na kawalerkę. Poza tym w Karabachu jest oczywiście autostop ciężarówkami, opowieści o wojnie prawie trzeźwych kierowców, posowieckie bazary i niezapomniana atmosfera całego miejsca.

Górski Karabach – czasy obecne

Ekonomia Karabachu

Ekonomia Górnego Karabachu jest mała lecz szybko się rozwija, co widać po GDP z kolejnych lat. Według danych które udało mi się znaleźć, w 1999 roku GDP Górnego Karabachu wyniosło tylko $59mln, w 2005 już  $114 a w 2009 $260mln. Z roku na rok produkt krajowy brutto (GDP) tego małego kraju znacząco wzrasta. 57% GDP stanowi sektor usługowy, 16% rolnictwo, 9% budownictwo, oraz sektor produkcyjny to około 15% GDP. W latach poprzednich jednak znaczenie rolnictwa zmalało, natomiast wzrosły usługi i serwis produkcyjny.

Najwięcej inwestycji jest w sieciach telefonicznych, wydobyciu złota, polerowaniu diamentów oraz biżuterii. Za czasów sowieckich Karabach miał tylko jedną elektrownię i był uzależniony energetycznie od Armenii, jednak teraz za cenę inwestycji wielu milionów dolarów nie tylko nie musi importować ale także będzie mógł eksportować. Za $15mln dolarów powstała także główna droga z Goris do Stepanakert, a podróżując po Karabachu widziałem że wiele dróg jest w bardzo dobrym stanie. Dziurawe są tylko te w drodze do monastery Dadivank, lecz myślę że i to z czasem się zmieni, co da pracę wielu ludziom i będzie przedmiotem kolejnych inwestycji.

Karabach ma także Artsakh Bank, którego liczba kredytów i depozytów zwiększa się, biorąc pod uwagę dane z roku 2010. Dużą gałąź przemysłu stanowi także przemysł wydobywczy, dlatego że Górny Karabach jest bogaty w wiele metali, jak złoto czy miedź. Przemysł wydobywczy zapewnia zatrudnienie ponad 1000 osobom i jest największym płatnikiem podatku w Górnym Karabachu. Karabach jest także znanym eksporterem wódki morwowej, zegarków, jedzenia i staje się coraz bardziej popularny turystycznie. Głównymi darczyńcami Karabachu są Armenia i USA, lecz jest to skromna pomoc finansowa w stosunku do potrzeb.

Edukacja w Karabachu

Edukacja w Karabachu jest obowiązkowa i darmowa dla wszystkich do końca szkoły średniej, a kształcenie zawsze było priorytetem dla chrześcijańskiej kultury Armenii. Z racji tego że większość ludzi w Karabachu jest Ormianami, program edukacyjny ma charakter ormiański, natomiast sam system jest wzorowany na rosyjskim gdyż uznawany jest za bardzo dobry i rozległy. Nauka obowiązkowa kończy się wraz z ukończeniem szkoły średniej co ma zazwyczaj miejsce po ukończeniu 18 roku życia. W Karabachu znajduje się także 9 uniwersytetów, choć wiele osób studiuje też w Armenii i Rosji. Uniwersytetem krajowym jest uczelnia o nazwie Artsakh.

Ważne jest jednak że wiele szkół i sprzętu szkolnego musi być odbudowanych z powodu nalotów przeprowadzonych przez Azerbejdżan. Odbudowa szkół, obiektów sportowych i wyposażenia będzie kosztowała minimum $25mln.

Służba zdrowia w Karabachu

Służba zdrowia w Karabachu bardzo ucierpiała w czasie wojny z Azerbejdżanem i musiała być w całości odbudowana, a dziś brakuje podstawowych sanitariów i personelu. Mimo że w Karabachu znajduje się około 19 szpitali to znajdują się one głównie w Stepanakert, co oznacza ciężki dostęp do opieki zdrowotnej dla osób mieszkających dalej. Koszt odbudowy służby zdrowia, kształcenie personelu i kupienie sprzętu oblicza się na około $15mln.

Woda jest także bardzo złej jakości a jej dostęp jest bardzo ograniczony z powodu zniszczeń po wojnie. Jest to cały system którego instalacja od nowa będzie kosztowała wiele milionów dolarów.

Nie mam danych statycznych z Karabachu jeśli chodzi o HIV/AIDS lecz porównując dane z Armenii gdzie z wirusem HIV żyje około 3500 ludzi oraz biorąc pod uwagę małą populację Karabachu, podejrzewam że HIV jest do Karabachu głównie przywożony z Armenii oraz tworzy się wśród narkomanów i pedałów.

Kultura Karabachu

Kultura Górnego Karabachu rozwijała się razem z kulturą Armenii i jest ona oparta na chrześcijaństwie, co odzwierciedla się w antycznych kościołach, katedrach, kaplicach, freskach religijnych oraz chaczkarach, czyli krzyżach rzeźbionych w kamieniu. Dziś oprócz piękna naturalnego Karabachu stare kościoły są główną atrakcją kraju. Górny Karabach ma także swoją tradycję wytwarzania dywanów, które także jest ściśle związana ze sztuką chrześcijańską Armenii.

Polecam mój artykuł o Armenii gdyż kultura Karabachu jest kulturą Armenii.

Wolność słowa w Karabachu

Ciężko jest osądzić na którym miejscu znalazłby się Karabach pod kątem wolności słowa gdyż nie jest to oficjalnie uznawany kraj. Z tego co wiem w Karabachu wciąż jest surowa cenzura i była tam głośna sprawa dziennikarza który był skazany na rok więzienia za „zniesławienie” polityka. Moim zdaniem Górny Karabach jest krajem ograniczonej wolności słowa i z uwagi na konflikt z Azerbejdżanem wolności prasy jest tam jeszcze mniej niż w Armenii.

Należy też wziąć pod uwagę że Armenia i Azerbejdżan to byłe republiki poradzieckie, które słynęły z korupcji i komunistycznego zamordyzmu.

Zagrożenia przyrody w Karabachu

Wojna z Azerbejdżanem zniszczyła wiele naturalnie czystych terenów, a odbudowa sprawiła że drogi zostały zbudowane na naturalnie czystych terenach. Z uwagi na rozwój ekonomii wiele naturalnie czystych terenów zostało przekształconych na pola uprawne, które w czasie wojny i tak były zajęte przez wojsko. Wraz z rozwojem hydroelektrowni wzrasta także zatrucie wody, która w Karabachu i tak jest złej jakości.

Ruch uliczny w Karabachu.

Dla Azerbejdżanu ekologia stała się jednak bronią. W imię 'ochrony przyrody’ Azerowie wielokrotnie blokowali drogi co spowodowało że do Karabachu nie docierały podstawowe surowce jak paliwo, gas, elektryczność i lekarstwa. „Działalność na rzecz ochrony przyrody” prowadzona przez Azerbejdżan doprowadziło do wycinania drzew, aby zdesperowani Ormianie w Karabachu mogli przetrwać zimy. Gdy Azerbejdżan zbombardował już miasta i infrastrukturę w Karabachu, przyszeł czas na zamęczenie przeciwników na śmierć poprzez działalność klimatyczną. Jakie to obrzydliwe i cyniczne zarazem!

Krótka historia Górskiego Karabachu

Wczesna historia Karabachu

Historia Górnego Karabachu jest bardzo stara i burzliwa jak na tak mały kraj, który sam ogłosił niepodległość będąc ciągle na terytorium Azerbejdżanu. Dodam że historia Karabachu ma wersję ormiańską i azerską dlatego ja podam tylko te fakty, które zostały uznane za pewne. Zwłaszcza w sprawie wojny o Górski Karabach słyszałem zupełnie inne opowieści z ust Azerów i Ormian.

Górski Karabach jest określany przez Azerów jako ich kulturowe centrum a Shushi jako miejsce gdzie rozwijali swoją literaturę i język. Azerowie uważają że chrześcijańscy potomkowie Karabachu pochodzą od Albańczyków, bez powiązania z dzisiejszym krajem Albania. Następnie po inwazji Arabów na Karabach w VII wieku przeszli na islam, a przetrwali chrześcijanie z kościoła albańskiego zostali wciągnięci do kościoła ormiańskiego. Ormianie zgadzają się z tym lecz uważają że stało się za sprawą Rosji, która miała w tym swój interes.

W średniowieczu region Górskiego Karabachu był pod kontrolą Persji, gdzie miejscowe władze sprawowali Ormiańscy książęta o nazwie Melikowie. Był to mimo to rozkwit kultury chrześcijańskiej gdyż w XIII wieku powstała na przykład monastera Gandzasar i Dadivank. Następnie Khanat Karabach przeszedł pod kontrolę Rosji w 1805 gdyż Imperium Perskie traciło na sile i wszystkie kaukaskie terytoria straciło na rzecz Rosji. Rosja zaczęła promować chrześcijaństwo co doprowadziło do walk kulturowych, i dlatego w tym czasie wielu muzułmanów z Karabachu przeszło do Persji, a wielu chrześcijan z Persji przyjechało do Karabachu.

Przebiegły Stalin

W 1920 roku Stalin ogłosił Górski Karabach autonomicznym regionem wewnątrz Azerbejdżanu, w czego rezultacie Karabach został zamieszkany przez ormiańską większość. Jasne jest więc że źródłem problemów, wojen i nienawiści pomiędzy Armenią a Azerbejdżanem w XX wieku był oczywiście Związek Radziecki. Stalin celowo dał Karabach Ormianom w imię taktyki wojennej: 'Dziel i Rządź’.

Pierwsza wojna o Karabach

W latach 80-tych nasilały się silne głosy o odłączenie Karabachu od Azerbejdżanu i stworzenie niepodległego państwa, czego efektem była wojna trwająca pomiędzy Ormianami z Karabachu a siłami sowieckimi i azerskimi. Pierwsza wojna o Górski Karabach toczyła się w latach 1988 – 1994 w enklawie Górskiego Karabachu w południowo-zachodnim Azerbejdżanie. Była to wojna pomiędzy większością etniczną Ormian z Górskiego Karabachu wspieraną przez Armenię – a Republiką Azerbejdżanu przy wsparciu Turcji.

Wojna ta była też wynikiem słabnięcia Związku Radzieckiego i jej rozpadu w 19991 roku. Armenia wygrała wojnę co kosztowało ją 30.000 ludzi. Oprócz tego życie straciło 50.000 muzułmańskich Azerów zamieszkałych w Karabachu, a kolejne 150.000 zamieszkałych w Armenii musiało wrócić do Azerbejdżanu. Oprócz ofiar śmiertelnych do przesiedlenia zostało zmuszonych około 1 mln.

Rozejm podpisano w 1994 roku, i był to tak ogromny wstyd dla Azerbejdżanu że upadły kolejno dwa rządy, aż władzę przejął Heydar Aliyev. Setki tysięcy Azerów nie miało dachów na głową i musiało żyć w namiotach lub w zbombardowanych domach.

Wojna 4-dniowa w Karabachu

Armenia i Azerbejdżan stoczyły ze sobą walki pomiędzy 1-5 kwietnia 2016 roku. Tym razem były setki ofiar śmiertelnych po każdej stronie ale nie było żadnych zmian na linii frontu. Sytuacja ta tylko pokazała że wojna pomiędzy Armenią i Artsakh a Azerbejdżanem jeszcze się nie skończyła i na pewno będzie kolejna.

Druga wojna o Karabach

Druga wojna o Górski Karabach był krótkim konfliktem zbrojnym. Toczył się on się od 27 września 2020 roku do 10 listopada 2020 w regionie Górskiego Karabachu i otaczających go terytoriach okupowanych przez Armenię. Według oficjalnych danych opublikowanych przez strony biorące udział w wojnie, Armenia i Artsakh straciły około 4000 żołnierzy, a Azerbejdżan stracił prawie 3000 żołnierzy.

W rezultacie tej krótkiej wojny Azerbejdżan odzyskał jedną trzecią Górskiego Karabachu, głównie na południu. Na warunkach zawieszenia broni wynegocjowanej przez Rosję, Azerbejdżan odzyskał kontrolę nad znaczną częścią swojego terytorium, które zostało utracone na rzecz Armenii podczas wcześniejszej wojny.

Z ormiańskim żołnierzem w Artsakh.

Wojna o Karabach 2023

We wrześniu 2023 roku odbyła się krótka wojna o Karabach pomiędzy Armenią a Azerbejdżanem. Armia Karabachu finansowana przez Armenię nie była w stanie oprzeć się znacznie silniejszej armii Azerbejdżanu, dodatkowo wspomaganej przez turecką broń. W rezultacie Azerbejdżan odzyskał pełną kontrolę nad całym regionem Artsakh i siedmioma innymi okręgami, a ponad 100.000 Ormian uciekło do Armenii  w ciągu jednego tygodnia.

Wojna ta także udowodniła że jakiekolwiek traktaty pokojowe nie mają sensu, dlatego że zawieszenie broni nastąpiło jedynie 3 lata wcześniej. Karabach i tak był już częścią Azerbejdżanu dlatego celem tej wojny było całkowite rozbrojenie i bezwarunkowa kapitulacja Artsakh, a także wycofanie wszystkich etnicznych żołnierzy ormiańskich obecnych w regionie Karabachu. 1 stycznia 2024 roku region Artsakh został oficjalnie rozwiązany.

Podsumowanie

Armenia i Azerbejdżan prowadziły ze sobą już wiele wojen, czego rezultaty widziałem osobiście w kompletnie zbombardowanym mieście Agdam. Myślę że nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy dwoma wrogimi krajami zajmie wiele lat, jeśli nie pokoleń. Życzę Armenii i Azerbejdżanowi przede wszystkim pokoju. Miejmy nadzieję że czas wyleczy ich rany, zwłaszcza że to Stalin zaczął ten konfllikt.

Relacje z wypraw

Przewodnik po Górskim Karabachu

Mapa

Lokalizacja

Informacje praktyczne

Wiza turystyczna: Do Górnego Karabachu można wjechać tylko z Armenii. Swoją wizę wyrobiłem w konsulacie Górnego Karabachu w Armenii, w Erywaniu za 3000 dram, choć na przejściu granicznym  powiedziano mi że karabachską wizę można też wyrobić w Stepanakert po wjeździe. Karabach jest krajem bardzo otwartym na turystykę. Górny Karabach ma bardzo bliskie kontakty z Armenią, z którą będzie związany tak długo jak będzie przez nią kontrolowany.

Bezpieczeństwo: Górny Karabach jest bardzo bezpieczny. Podróżowałem po tym kraju głównie autostopem i za każdym razem spotykałem się z życzliwością ludzi.

Poruszanie się po kraju: Transport busami (marszrutki) jest bardzo ograniczony z powodu małej populacji, dlatego najlepszym sposobem podróżowania po Karabachu jest autostop. Dzięki autostopowi zobaczyłem o wiele więcej niż planowałem i myślę, że dla samotnego podróżnika na budżecie jest to jedyna opcja. Taksówki są bardzo drogie i dlatego branie ich polecam tylko tym podróżnikom, którzy jeżdżą po Karabachu w 4 lub 5 osób.

Ceny: (na rok 2013 gdy £1= 650AMD). W Górnym Karabachu obowiązuje waluta Armenii czyli ormiański dram. Ceny w Karabachu są takie same jak w Armenii. Za najtańszy pokój w Stepanakert płaciłem 5000 dram choć polecam też darmowe spanie w namiocie. Na jedzenie każdego dnia wydawałem koło 2000 dram a na transport nie wydałem nic gdyż podróżowałem autostopem.